Phần 1: Thách thức của Trung Quốc với biển Đông Á

Căng thẳng hàng hải Trung - Nhật

Trung Quốc và Nhật Bản cũng đối đầu với những thách thức tương tự, nhưng thêm phần phức tạp hơn bởi cả hai đều tuyên bố quyền pháp lý đối với các vùng biển mà tàu thuyền hai nước đang hoạt động. Trung Quốc và Nhật Bản đã bị kéo vào cuộc tranh chấp về biên giới biển trên biển Hoa Đông từ năm 1969 khi một nghiên cứu địa chất của Liên Hiệp Quốc tìm thấy bằng chứng về một mỏ hydrocarbon dưới đáy biển.

Ngoài các yêu sách tranh giành chủ quyền quần đảo Sensaku/Điếu Ngư, Trung Quốc còn tuyên bố chủ quyền thềm lục địa của mình đến tận Vùng lõm Okinawa, trong khi Nhật đòi một vùng đặc quyền kinh tế tới đường trung tuyến chia đôi biển Hoa Đông. Hai bên bất đồng về cách thức phân chia biên giới biển: Nhật chọn cách chia đều, trong khi Trung Quốc muốn phương pháp kéo dài tự nhiên.[1] Đường biên giới chưa được xác định này là trung tâm của những căng thẳng thường kỳ về khai thác tài nguyên, hoạt động khảo sát biển, và các hoạt động quân sự trong vùng biển phân cách hai cường quốc.

Sau một thời kỳ đối đầu giữa năm 2004 và 2006, Trung Quốc và Nhật Bản đã tiến đến được một thoả thuận tạm thời về khai thác tài nguyên dọc theo đường biên giới tranh chấp tại biển Hoa Đông vào tháng 6/2008. Nhật giành được quyền tiếp cận mỏ ga Chunxiao do Trung Quốc quản lý nhưng lại gần đường trung tuyến mà Nhật yêu sách. Thêm vào đó, hai bên đã vạch ra một khu vực phát triển chung, trong đó các tài nguyên sẽ được cùng khai thác dựa theo một hiệp định sẽ được thương lượng.[2]

Các yêu sách vùng đặc quyền kinh tế chồng lấn trên biển Hoa Đông mở ra một lĩnh vực tranh chấp thứ hai giữa Trung Quốc và Nhật, đó là xác định không gian biển tranh chấp và những gì một quốc gia được quyền làm trong không gian đó. Đầu tháng 4/2010, một đội tàu hải quân Trung Quốc gồm hai tàu ngầm Kilo và 8 tàu nổi tiến hành các cuộc tập luyện quân sự ở phía Đông Nam đảo Miyako và sau đó di chuyển qua Okinawa đến đảo nhỏ Okinotorishima trong Thái Bình Dương. Nhật đã phái hai tàu khu trục của Lực lượng Phòng vệ Hàng Hải (MSDF) để theo dõi đội tàu này.

Hai lần trong cuộc hành trình dài hơn hai tuần này, các phi cơ Trung Quốc tiến sát đến trong vòng 90m quanh các tàu Nhật.[3] Các nguồn thông tin từ Trung Quốc khăng khăng rằng các cuộc tập luyện quân sự diễn ra ngoài biển khơi trong khi giới truyền thông Nhật Bản cho rằng các cuộc tập luyện này là bằng chứng xa hơn nữa cho thấy tham vọng mở rộng hoạt động ra ngoài chuỗi đảo đầu tiên của Trung Quốc.[4] Tokyo công nhận rằng bản thân các cuộc diễn tập này diễn ra ngoài biển khơi và được cho phép theo luật pháp quốc tế, nhưng than phiền với Trung Quốc rằng hai lần tiếp cận của các phi cơ Trung Quốc là nguy hiểm.

Bất chấp tính hợp pháp của hoạt động của Trung Quốc, các tàu quân sự Trung Quốc có thành tích thường khiêu khích sự nhạy cảm của Nhật. Các tàu hải quân Trung Quốc hiếm khi hoạt động trong các vùng biển gần Nhật Bản, nhưng đây là chiến dịch lớn nhất được biết đến cho tới lúc đó và theo một nguồn tin của Bộ Ngoại giao Nhật, cũng là hoạt động lần thứ ba kể từ tháng 11/2008.[5] Các tàu hải quân Trung Quốc xuất hiện lần đầu tiên trong vùng nước của Nhật Bản vào năm 1999 và 2000 và dường như khẳng định nghi ngờ của một số nhà chiến lược Nhật Bản rằng Trung Quốc đang tìm cách mở rộng sự hiện diện quân sự của mình ra ngoài phạm vi các đảo của Nhật Bản.[6]

Việc hải quân Trung Quốc tiến hành các cuộc tập luyện gần Okinotorishima cũng rất quan trọng. Trung Quốc phản đối yêu sách của Nhật rằng các đảo nhỏ này được phép có một vùng đặc quyền kinh tế. Nhật tuyên bố rằng các khối đá nằm dưới mặt nước khi thủy triều lên này là các hòn đảo và do đó tạo ra một vùng lãnh hải và vùng đặc quyền kinh tế.[7] Trung Quốc bác bỏ điều này, tuyên bố rằng chúng là các khối đá và do đó không được phép có gì khác ngoài một vùng lãnh hải. Trung Quốc tiến hành các hoạt động hải quân và nghiên cứu biển trong các khu vực biển này như một phần nỗ lực không thừa nhận yêu sách của Nhật Bản. Hơn nữa, các đảo nhỏ này nằm dọc theo làn biển chiến lược nằm giữa Guam và Đài Loan. Một học giả quân sự Trung Quốc, Li Xiaoning, đã thẳng thừng nói về mục đích của các cuộc tập luyện tháng 4/2010:

Nếu chiến tranh nổ ra trên Eo biển Đài Loan, các lực lượng bên ngoài sẽ phải đi qua khu vực này để đến để hỗ trợ. Bằng cách tiến hành các diễn tập tiếp viện tại đây, có thể kiểm tra thử xem liệu việc tiếp tế nhanh chóng quân trang quân dụng và các mặt hàng chủ lực trong điều kiện sóng to gió lớn có thể thực hiện được trong trường hợp chiến tranh hay không.[8]

Sự ám chỉ úp mở đến các lực lượng Mỹ đến hỗ trợ Đài Loan cho thấy giá trị chiến lược mà Bắc Kinh gán cho vùng biển Thái Bình Dương về phía Đông Nam của lục địa Nhật Bản. Ngoài việc củng cố nhận thức về mối đe dọa Trung Quốc của Nhật, điều này làm tăng nhận thức trong giới phân tích quốc phòng Nhật rằng cách nhìn nhận của Trung Quốc đối với các hoạt động quân sự trong vùng đặc quyền kinh tế là hai mặt.[9] Bắc Kinh phản đối các hoạt động khảo sát quân sự của Mỹ trong các khu vực nước của Trung Quốc, trong khi đó lại thoải mái tiến hành các thao tác tương tự vả các đợt tập dượt quân sự gần Okinotorishima. Như vậy Trung Quốc ủng hộ các quyền tự do hàng hải ngoài khơi cho các tàu quân sự trong các vùng tuyên bố đặc quyền kinh tế của các quốc gia khác, nhưng lại hạn chế các quyền tự do tương tự trong vùng đặc quyền kinh tế của chính Trung Quốc.

Quan ngại của Nhật đối với các hoạt động hàng hải của Trung Quốc đã có từ năm 1999-2000, khi các tàu nghiên cứu và hải quân Trung Quốc bắt đầu hoạt động trong các vùng biển gần Nhật Bản và trong một vài trường hợp phía Nhật còn quan sát thấy các tàu này tiến hành thu thập thông tin tình báo điện tử trong khi đi qua Vịnh Tsugaru.[10] Việc Trung Quốc không tôn trọng thỏa thuận thông báo cho phiá Nhật về các hoạt động nghiên cứu hàng hải của mình càng làm tăng thêm những nghi ngờ từ Nhật.

Mặt khác, các tàu quân sự Trung Quốc hoạt động trên biển Hoa Đông, bao gồm các vùng gần khu vực tranh cãi là quần đảo Sensaky/Điếu Ngư, lại tranh luận rằng các tàu này đang trong vùng biển của Trung Quốc và có quyền làm như vậy. Ví dụ, hai tàu khu trục Trung Quốc được phát hiện trong vùng biển Nhật Bản tháng 12/2008 tuyên bố rằng đang làm công tác tuần tra khi gặp phải các tàu Tuần duyên Nhật Bản (JCG).[11] Nhật Bản do đó đang ngày càng có cảm giác rằng Trung Quốc đang cố thực hiện quyền tài phán trên thực tế đối với các vùng biển mà Nhật có yêu sách.

Trong khi các chính phủ Nhật liên tiếp bị chỉ trích vì thực thi kém cỏi các quyền tài phán biển trong quá khứ, có bằng chứng cho thấy Tokyo đang có thái độ ngày càng cứng rắn hơn.[12] Đáp lại áp lực trong nước thúc ép khoan tìm dầu lửa trong biển Hoa Đông, JCG đã khảo sát khu vực bên phía Nhật Bản của đường trung tuyến biển Hoa Đông vào năm 2004 và 2005. Các tàu JCG đã nhiều lần bị theo dõi và quấy rối bởi Hải quân Trung Quốc.[13]

Năm 2007, Nhật thông qua Luật Biển Cơ bản với sự ủng hộ rộng rãi của cả hai đảng, tạo cơ sở cho Nhật có thái độ chủ động hơn đối với không gian biển của mình. Bộ luật này bao gồm các điều khoản cho phép JCG và MSDF bảo vệ các dàn khoan trên biển của Nhật nếu các công trình này bị tấn công.[14] Thái độ cứng rắn này có thể mở đường cho nhiều hoạt động thường xuyên hơn của Nhật trong các vùng nước tranh chấp và dẫn đến phản ứng gay gắt nếu giới cầm quyền Trung Quốc thách thức các tàu Nhật hay nếu các tàu Nhật đối đầu với tàu Trung Quốc trong các vùng biển tranh chấp.[15]

Dự báo này được minh chứng qua các tương tác trên biển giữa Trung Quốc và Nhật Bản năm 2010. Ngày 3/5/2010, tàu thăm dò JCG tên Shoyo đã bị chặn và truy kích bởi một tàu thăm dò Trung Quốc khi đang hoạt động gần Amami Oshima, 40km về phía đông của đường trung tuyến mà Nhật tuyên bố trên biển Hoa Đông. Tàu Haijian 51 (tàu Giám sát biển 51), một trong những tàu hiện đại nhất trong Hạm đội Giám sát Hàng hải Trung Quốc, đã theo dõi tàu Shoyo trong bốn tiếng đồng hồ và thông báo rằng tàu của JCG đang ở trong vùng nước của Trung Quốc.[16]

Mặc dù Bộ trưởng Ngoại giao Okada Katsuya đã kháng nghị với Đại sứ quán Trung Quốc tại Tokyo, giới truyền thông bảo thủ tại Nhật vẫn chỉ trích thực tế rằng tàu Nhật đã từ bỏ một cuộc khảo sát trong vùng nước mà Nhật đã tuyên bố chủ quyền do sức ép từ phía Trung Quốc.[17] Trái lại, đầu tháng 9, trong lúc cao điểm cuộc đụng độ giữa một tàu bảo vệ bờ biển Nhật và một tàu đánh cá bằng lưới rà của Trung Quốc, một tàu thăm dò JCG lại bị tàu Haijian 51 tiếp cận và yêu cầu ngừng các hoạt động đang tiến hành. Lần này tàu JCG vẫn ở nguyên chỗ cũ thêm hai tiếng và hoàn tất công việc của mình.[18]

Những căng thẳng về hoạt động hàng hải tiếp tục làm xói mòn hợp tác khai thác tài nguyên giữa hai nước. Một loạt các cuộc viếng thăm cấp cao diễn ra vào tháng 5 và 6/2010 dường như đã tạo đà thúc đẩy cho việc khôi phục các cuộc thảo luận về việc thực thi sự đồng thuận năm 2008 giữa hai nước về khai thác tài nguyên. Thủ tướng Nhật lúc đó là Hatoyama Yukio đã tham dự Triển lãm Thượng Hải và Thủ tướng Trung Quốc Ôn Gia Bảo thăm Nhật trong ba ngày vào cuối tháng 5. Các cuộc thảo luận cấp vụ trưởng được tổ chức ngày 27/6 tại Tokyo đã tập trung vào việc soạn ra hiệp định mà đã gợi ý từ sự đồng thuận trước đó; các cuộc họp đầu tiên như vậy kể từ khi đồng thuận giữa hai bên được công bố vào tháng 6/2008.

Tuy nhiên, Bắc Kinh đã hủy bỏ các cuộc đàm phán sau đó nhằm phản ứng lại cuộc va chạm gần quần đảo Sensaku/Điếu Ngư giữa một tàu đánh cá Trung Quốc và một tàu JCG vào tháng 9 dẫn đến việc bắt giữ thuyền trưởng người Trung Quốc.[19] Lãnh đạo Bắc Kinh đã viếng thăm Tokyo nhằm đàm phán một hiệp định về "các biện pháp hàng hải" bao gồm trao đổi các tần số, các cuộc gặp gỡ hàng năm, và việc thành lập một đường dây nóng giữa các cơ quan của quân đội hai bên.[20] Cam kết này là một bước tích cực và quan trọng là đã được tái xác nhận bởi Bộ trưởng Quốc phòng Nhật Toshima Kitazawa và người đồng cấp Trung Quốc Lương Quang Liệt tại Hà Nội ngày 11/10, bất chấp hậu quả chính trị của cuộc va chạm trước đó.[21]

Gần nhất là vào tháng 11/2009, Trung Quốc và Nhật Bản đang lên kế hoạch tiến hành một cuộc tập luyện tìm kiếm và cứu hộ chung nhưng động lực của kế hoạch này rõ ràng đã tan biến bởi các sự kiện liệt kê ở trên.[22] Bất chấp những bước tiến hợp tác sơ khởi này, không có bằng chứng nào cho thấy một trong hai bên đã thay đổi mục tiêu đối với biển Hoa Đông. Quan trọng là, ngoài tranh chấp về biên giới biển, hai nước còn tranh chấp về các dạng hoạt động hàng hải được cho phép tiến hành trong các vùng nước đang tranh cãi.

Hệ lụy đối với sự ổn định khu vực

Bài viết này minh họa cho hai bất đồng cơ bản giữa một bên là Mỹ và Nhật và một bên là Trung Quốc. Các bất đồng này là về những gì mà các tàu của các quốc gia có thể tiến hành trong các vùng Biển Đông Á và nơi mà các tàu này có thể làm những việc đó. Rắc rối là các bất đồng này đánh vào cốt lõi của chiến lược hàng hải của mỗi nước. Mỹ luôn bảo vệ tự do trên biển và có lợi ích chiến lược thiết thân trong việc đảm bảo các quyền tự do này tại Đông Á.

Việc Trung Quốc xây dựng các công trình đánh dấu điểm cơ sở của mình đồng nghĩa với việc tàu thuyền Mỹ sẽ phải hoạt động một cách thận trọng hơn. Với sự tồn tại của các công trình đánh dấu này, không nghi ngờ gì là việc các tàu Mỹ bị phát hiện trong các vùng đã đánh dấu sẽ bị coi là cố ý và sẽ khơi nguồn một sự đáp trả hung hăng từ phía Trung Quốc. Nếu một tàu Mỹ bị phát hiện đang tiến hành các hoạt động tương tự như tàu hải quân Mỹ Impeccable trong khu vực đó, hệ lụy sẽ rất khốc liệt.

Trong cách nhìn của Mỹ, đây là một hoạt động hoàn toàn hợp pháp trong vùng đặc quyền kinh tế của Trung Quốc và phù hợp với các chuẩn tắc về tự do hàng hải. Trong cách nhìn của Trung Quốc, những hoạt động diễn ra trong các đường cơ sở thẳng của Trung Quốc như vậy là giống như tiến hành các hoạt động tình báo trên lãnh thổ Trung Quốc bởi vì các quốc gia có chủ quyền không thể xâm phạm đối với các vùng nội thủy. Vì nhiều lý do thiết thực Hải quân Mỹ có thể tránh hoạt động một cách khiêu khích như vậy. Tuy nhiên, Mỹ cũng phải tránh tỏ ra công nhận các yêu sách điểm cơ sở quá đáng của Trung Quốc và thái độ gây khó dễ của nước này đối với tự do hàng hải nếu muốn tiếp tục duy trì bá quyền hàng hải của Mỹ tại Đông Á.

Bất đồng về phạm vi và mức độ sử dụng quyền tài phán biển cũng ảnh hưởng đến quan hệ Trung-Nhật. Theo quan điểm của Nhật, các hoạt động hàng hải của Trung Quốc, bất kể là diễn tập quân sự, nghiên cứu biển, hay thực thi đặc quyền kinh tế, đều diễn ra trong các khu vực biển mà quyền tài phán của Trung Quốc còn gây tranh cãi hoặc nơi mà các hoạt động này không phù hợp với luật quốc tế. Dường như Nhật đang chuẩn bị có thái độ chủ động hơn đối với không gian hàng hải của mình. Lúc còn là phe đối lập, Đảng Dân chủ Nhật Bản (DPJ) thường cứng rắn hơn đối với các hoạt động hàng hải của Trung Quốc hơn là Đảng Dân chủ Tự do.

Thực sự, DPJ đã đệ trình dự thảo đầu tiên về một pháp chế sau này trở thành một phần Luật Biển Cơ bản và thường xuyên kêu gọi Tokyo có thái độ chủ động hơn. Trong khi có các báo cáo rằng Nhật đang chuẩn bị tìm kiếm các kim loại quý của trái đất dưới đáy đại dương, rõ ràng việc khẳng định và thực hiện quyền tài phán hàng hải của Nhật vẫn là một ưu tiên của chính phủ DPJ, bất chấp lời hứa khi tranh cử của Đảng này là sẽ tìm cách cải thiện quan hệ với Bắc Kinh.

Đối với Nhật Bản, khẳng định quyền tài phán biển là vấn đề sống còn nếu Nhật có ý định chống lại sự bành trướng trên biển của Trung Quốc; tương tự như vậy, đối với Trung Quốc, việc khẳng định các quy tắc quốc tế theo cách hiểu của Trung Quốc là thiết yếu đối với sự thành công của chiến lược biển của nước này. Trong bất kỳ tình huống nào, cả hai trường hợp cho thấy một vấn đề đang nổi lên tại khu vực Đông Á hải đảo mà rất khác với những tranh chấp biên giới biển tại khu vực, đặt ra một thách thức cấp bách hơn cho an ninh khu vực.

• Theo Nghiên cứu Biển Đông

Bản gốc tiếng Anh "Beyond Boundary Disputes: Understanding the Nature of China's Challenge to Maritime East Asia". Bài viết được in trong Series đặc biệt của tạp chí Harvard Asia Quarterly với chủ đề "The Disputed Sea - Maritime Security in East Asia" tháng 12/2010.

[1]Để biết thêm các lý lẽ biện hộ cho quan điểm của Trung Quốc xem Zhu Kenglan, "The Delimitation of East China Sea Continental Shelf: Sino-Japanese Disputes from the Perspective of International Law," China International Studies (Fall 2006). Để biết thêm lý lẽ biện hộ cho quan điểm của Nhật xem Masahiro Miyoshi, "Some Thoughts on Maritime Boundary Delimitation," in Maritime Boundary Disputes, Settlement Processes and the Law of the Sea, eds. Seoung-Yong Hong và John M. Van Dyke, (Leiden: Martinus Nijhoff, 2009):107-118.

[2] James Manicom, "Sino-Japanese Cooperation in the East China Sea: Limitations and Prospects," Contemporary Southeast Asia 30 (2008): 455-78.

[3] "Chinese Navy Helicopter Circles MSDF Ship Again," Mainichi Shimbun, ngày 23/4/2010.

[4] Lần lượt xem Luo Zheng, "Regular Training on the High Seas Organized by the Chinese Navy Poses No Threat to Other Countries," Jiefangjun Bao, ngày 26/4/2010 và "Japan says Chinese submarines, ships seen near Okinawa," Taipei Times, ngày 14/4/2010.

[5] "Okada Warns China on gas-drilling Pact," Kyodo News, ngày 18/1/2010.

[6] Shigeo Hiramatsu, "China's Naval Advance: Objectives and Capabilities," Japan Review of International Affairs 8 (1994): 118-32.

[7] Xem UNCLOS, Phần VIII, Điều 121.

[8] Jia Lei, "Expert: Submarines Floating on Surface is Expression of Peace," Ta Kung Pao, ngày 3/5/2010.

[9] Fumio Ota, "How Should Japan Respond to Chinese Maritime Expansion?" Japanese Dynamism 26 (2005); Japan Ministry of Defense, Defense of Japan 2009 (Tokyo: Ministry of Defense 2009): 55-57.

[10] Kiriko Nishiyama, "Japanese Destroyer Tracks 'Suspected' Chinese Spy Ship Passing through Tsugaru-Kaikyo Strait," Agence France Presse, ngày 25/5/2000.

[11] "China: Ships near Disputed Islands were On Patrol," Associated Press, ngày 9/12/2008.

[12] Xem Kensuke Nakazawa, "Govt Slow to Wake up to Potential of EEZ," Yomiuri Shimbun, ngày 27/8/2004.

[13] "China Interferes with Survey of Natural Resource in East China Sea; Transmits Sound Waves and Makes Abnormal Approach," Sankei Shimbun, ngày 28/3/2005.

[14] Xem "Diet Passes Bills to Protect Japan EEZ," Asahi Shimbun, ngày 21/4/2007.

[15] James Manicom, "Japan's Ocean Policy: Still the Reactive State?" Pacific Affairs 83 (2010): 307-26.

[16] Lyle J. Goldstein, Five Dragons Stirring Up the Sea, US Naval War College, China Maritime Study 5 (2010): 19.

[17] "Unless the Prime Minister Protests Over the Chinese Survey Vessel, It Will Create Problems for the Future," Sankei Shimbun, ngày 11/5/2010.

[18] "Chinese Ship Asks Japan Ships to Stop Surveys amid Tense Row," Agence France Presse, ngày 11/9/2010.

[19] Về phân tích xem Wenran Jiang, "New Twists over Old Disputes in China-Japan Relations," China Brief 10 (tháng 10/2010): 11-13; James Manicom, "Growing Nationalism and Maritime Jurisdiction in the East China Sea," China Brief 10 (tháng 10/2010): 9-11.

[20] "Beijing Proposes Maritime Measures," Kyodo News, ngày 15/8/2010. Có một số tranh cãi về việc đường dây nóng nên nối giữa các lãnh đạo chính trị hay quân sự.

[21] "Japan, China Defense Chiefs Agree on Liaison Mechanism to Avoid Conflicts," Kyodo News, ngày 12/10/2010.

[22] "China, Japan Plan First Joint Military Exercise," Reuters, ngày 27/11/2009.